|
Jaudat Mingnullin,
Qazan Dewlet universiteti dotsenti
SHARIQ
KLUBI: OESHUI HEM ESHCHENLEGE
Shariq
klubining
barliqqa kilue hem eshchanlege tatar xalqining kup gasirli madaniyat tarixinda
ing yakti saxifalerneng berse bulip tora. Aning role hem ahamiyate ber
Qazan shehere belen gena chiklenmi, albatta. Madaniyat mas'aleleren oyrene
sovet tarix faneneng traditsion tarmagi bulsa da 1917 yelning oktyabrene
qadar eshlep kilgen tatar madani-agartu oeshmalarining eshchanlege xazerga
qadar tafsillep tiksherelmegen. Bu kureneshneng tep sebebe bulip ilde
xaqimlek itken KPSSniyng ideologik kursetmelere tora. Bu kursetmeler buencha
Rossiyada kul'tura revolyutsiyase bari tik 1917 yelning oktyabrenda gena
bashlana, shunga kura bu dawerga qadar tatarda oeshqan toste alip barilgan
madani-agartu eshchanlege turinda suz da bulirga momkin tugel.
Amma, torle xarakterdagi
tarixi chiganaqlarni oyrenu, 1917 yelning oktyabrene qadar uk tatarda
madani-agartu eshchanlege alip bargan oeshmalar bulganligi xaqinda soyli.
Alar arasinda Qazanda oeshqan Shariq klubi aerim urin alip tora. Klub
1906 yel azaginda oesha bashliy. Shunisin da ayterga kirek, jamagat'chelekneng
aldingi qarashli oleshe, mondiy xarakterdagi oeshmaning zarurligi mas'alasen
1904 yelda uq kutarep chiga. 1905-1907 yellardagi revolyutsion xarakatler,
1905 yelning17 oktyabr'de patsha manifesti bu ideyane tormishqa ashirirga
momkinlek tudira.
1906 yelning1 noyabrende
mulla Gabdulla Apanaev yortinda yash eshquarlar hem ziyalilar wakillerenengjielishi
bula. Jielishta qatnashuchilar bulachaq oeshmaning ustaviyn uqip tikshereler
hem ani raslauni sorap gubernatorga gariza yazalar. Bu eshne bashlap jibjruchelar
tatar milli-madani hem ijtimagi-sayasi xarakateneng kurenekle eshleklelere
Y. Aqchura, H. Maksudi hem G. Kazakov bula. Sangat, magrifet uchagina
awerelgan Shariq klubiyn rasmi oeshtiruchilar bulip tubandage shaxesler
tora:
1. Statskiy sovetnik
mirza Ibrahim Waliulla uli Teregulov;
2. Injenerniyy chinovnik, kollejskiy sekretar' Gabdraxman Giybadulla uli
Mosalimow;
3. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Gabdelxamit Shaqir uli Kazakov;
4. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Moxammedraxim Shaqir uli Kazakov;
5. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Moxammedshaqir Moxammedzaqir uli
Apanaev;
6. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Gabdulla Yunis uli Apanaev;
7. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Isxaq Moxammedshax uli Apanaev;
8. Potomstvenniyy pochetniyy grajdanin Gabdelvali Isxaq uli Yuniysov;
9. Saedagar Ibrahim Isxaq uli Aytuganov;
10. Mogallim Axmathadi Nizametdin uli Maksudov;
11. Sheher ibtidai (bashlangich) mektebe mogallime Gainetdin Axmerov;
12. Sheher ibtidai (bashlangich) mektebe mogallime Moxetdin Xafizetdin
uli Korbangaliev.
1906 yelning 21 deqaberende
gubernator tarafinnan raslangan ustavta klubniyng maqsatlari tubendegeche
bilgelene:
1. Qazan sheherende toruchi moselmannar jamgiyateneng maqsati uzeneng
agzalarina we alarning gailelerene bushwaqitlarin raxat we fayda berlen
kichererge imkyan (momkinlek) bireder.
2. We moning ochen jamgiat uzeneng agzalarina muziyka we adabiyat kichelere
yasarga, teatr uynatirga, shaqmaq, shaxmat kebek hertorle uennar uynatirga...
gazitalar we hertorle jurnallar alirga kasd iteler...
1907 yelning13 martinda
Shariq klubiyna nigez saluchilarning berenche gomumi jielishi utkerela.
Bu jielishta vznos kuleme bilgeln, yanga agzalar qabul itele, klubni maxsus
fatir alip rasmi suratte acharga hem idara iter ochen idara agzalari (starshinalar)
saylana.
Klub sovetiyniyng
berenche raise itep Ibrahim Teregulov raslana. Ozaq ta utmi, ustav ike
telde basilip chiga. 1907 yelning 10 deqaberende (xazerge stil' belen
- 23) "Bolgar" nomerinda klub agzalarining chirattagi gomumi
jielishi uzdirila.
Klubni oeshtiru artinnan
yorgen 66 chlen yanina bu jielishta tagin 30 keshe qabul itele.
Shariq klubi XX yoz bashi tatar don'yasining ing kurenekle shaxeslaren
uzene tarta algan. Klub eshchanlegen G.Tuqay, G.Qolaxmetow, S.Maksudi,
F.Amirxan, G.Axmerew, G.Qamal, G.Battal, F.Ageev basqa kuz aldina
kiteru momkin tugel.
Klubniyng berenche
raise Teregulov Waliulla uli (1852-1921) - magrifatche, pedagog, nashir.
Ufada chinovnik gailasenda tua. Shunda gimnaziya tamamlagach, 1874 yelni
Qazan veterinariya institutina uqirga kera. Student chaginda Yanga biste
hem Apanay maktaplerenda balalarga rus tele oyrete. 1878 yelni institutni
tamam itkech, Qazanda achilgan tatar uqituchilar maktabenda tabigat fannarennan
dares bire. 1888 yellarda irekle tinglauchi sifatinda Qazan universitetiyniyng
tabigat fakul'teti leksiyalerene yori. 1908 yelni statskiy sovetnik chininda
otstavkaga chiga. 1905 yellardan alip tatar telenda "Xaliq uqui"
(narodnoe chtenie) isemenda awil konkureshe, xaliq salamatlege, fanni-populyar
temalarga leksiyalar oeshtira, uze da lektor bulip chigishlar yasiy. Shariq
klubiyn oeshtiru eshen bashlap yori hem achilgan konennen alip klub sovetiyniyng
raise vazifalarin bashqara. 1897 yeldan tatar telende adabi, fanni kitaplar
nasher iterga kereshe. Ing berenche bulip Pushkin, Lermontov, Gogol',
Kriylov asarleren tarjema itep bastira. Xaliq salamatlege, awil konkureshe
mas'alalarena qaragan utizdan artiq fanni-populyar kitap yaza hem uz yazuchilaribizning
kup kene adabi asarlaren nasher itep chigara. Uze nasher itken kitaplarni
zemstvolar asha awilga taratu eshene da bulishliq ite. 1915-16 yellarda
Orenburg tobege zemstvosiyniyng magarif bulege modire bulip eshli. 1921
yelda Orenburgta wafat bula.
Shariq klubi eshchenlege
konnen-kon arta bara. 1908 yelning13 yanvarenda utkarelgan gomumi jielishta
starshinalar sanin 15ke jitkererge qarar qilina hem 1908 yel ochen tubendege
agzalar starshinalikqa saylanalar: Ibrahim Teregulov, Gabdraxman Mosalimov,
Gainetdin Axmerev, Gabdelxamid Kazakov, Gabdulla hem Shaqir Apanaevlar,
Xayrulla Sabitov, Ibrahim Imankulov, Gabdraxman Raxmatullin, Gabdulla
Yuniysov, Axmatgaray Xasanov, Idris Xamidi, Borhan Sharaf, Najip Kamaletdinov,
Ibrahim Yakubov. Reviziya komissiyasena Z. Gosmanov, M. Korbangaliev hem
X. Axtamovlar saylana.
1908 yelning15 yanvarende
bulgan idara jielisinda raislekka mirza I. Teregulov, rais urinbasari
Gabdraxman Mosalimov, xazinadarliqqa Ibrahim Yakubov, xazinadarliq yardemchese
itep Xayrulla Sabitov, sarqatiblekke Najip Kamaletdinov, sarqatib yardamchese
itep Idris Xamidi saylanalar.
1908 yel echende klubniyng
bish tapqir gomumi jielishi bula. Bu jielishlarda klubniyng xisabi hem
smetasi qarala, yanga agzalar qabul itela. "Milletemezga kursetken
boek xezmetlere ochen "Tarjeman" gazetasi moxarrire Ismagil
Gasprinskiy hem Shariq klubi achiluga kup xezmet we tirishliqlar quygan
Ibrahim Teregulov pochetli agzaliqqa saylanalar".
1908 yelda klubniyng
20 idara jielishi utkarela. Her eshka maxsus komissiyalar saylana.
Kitapxane komissiyasene: Gainetdin Axmerev, Idris Xamidi;
Leksiya komissiyasene: Xayrulla Sabitov, Idris Xamidi;
Teatr komissiyasene: Gabdraxman Raxmatullin;
Fatir komissiyasene: Shaqir Apanaev, Gabdulla Yuniysov, Idris Xamidi saylanalar.
Shariq klubina qabul
itelucheler sani yeldan-yel arta bara. 1908 yelda pochetli agzalarning
sani ike: "Tarjeman" gazetasi moxarrire Ismagil Mostafa uli
Gasprinskiy hem statskiy sovetnik mirza Ibrahim Waliulla uli Teregulov
bulsa, xaqiyqiy agzaliqqa isa 91 keshe qabul itele. 1909 yelda ise bu
san 136ga jite.
1909 yel ochen saylangan
starshinalar isemlegene kuz toshersek, bu isemlekneng1908 yelgi isemlekten
berniqadar aeriluin kurerbez. Ibrahim Teregulov, Idris Xamidi, Gabdulla
Yuniysov, Najip Kamaletdinov, Xayrulla Sabitov 1909 yel ochen da starshinalar
itep saylanalar. Bu isemlekne Ismagil Karimov, Shaqir Apanaev, Gabdraxman
Raxmatullin, Wafa Safin, Sabirjan Nigmetjanow, Mortaza Ibrahimov, Gabdelvali
Gosmanov, Gayfulla Sayfullin hem Ismagil Galiakbarov davam iteler.
A 1910 yel ochen saylangan
starshinalar ise tubandegeler:
Xayrulla Sabitov, Najip Kamaletdinov, Idris Xamidi, Shaqir Apanaev, Gainetdin
Axmerov, Ibrahim Teregulov, Gabdraxman Raxmatullin, Giyyl'metdin Sharaf,
Ismagil Karimov, Gabidulla Yuniysov, Mortaza Ibrahimov, Wafa Safin, Ismagil
Galiakbarov, Harunrashid Apanaev, Raximjan Daminov.
Klub 1907-1908 yellarda
"Bolgar" kunakxaneseneng 2 nomerinda urnasha. Annan Xayrulla
Sabitowning Qaban kule buendagi ber yortina kuche. Axirda Karim Apanaev
yortinda - xazerge Tatarstan uramindagi 8 nche yortning ikenche qatinda
toplenep qala. "Klubniyng binasi hichkemneng yozene oyat kitererlek
bulmiycha", yoz ille - yoz altmish keshe siyarliq zali, jiynaq qina
saxnase, yoz keshe utirirliq loto bulmase, tatar, rus, azarbayjan, torek
tellerendege materiallarni tuplagan kitapxanese, ashaw-echu urini - hemmese
"jayli itep eshlene".
Berenche qatta klub
idarese, kassa, chishenu bulmese urin ala. Tora-bara klub yaxshi jihazlar,
mebel', dekoratsiyaler belen baetila, berqadar zuraytila, zalda utirip
hem basip toru urinnarin barisin berge iseplegende, klubka och-durt yozge
yaqin tamashachi siya; spektakl', konsert, leksiya, yanga yelni qarshilaw
yaki chirshi bayrame, biyu kichlere hammese shunda ute.
Madani xarakatebezneng
her adimin alqishlap qarshilagan Tuqay: "... yash'ler chiqti ...
Alar shushi onitilip yaki hichkem tarafinnan ahamiat birelmi bashlagan
milli mongnaribizni terelderdeler... Auwelde ital'yanskiy garmunnan bashqa
uen qorali kurmegen tatarlarga alle nindi chumech tosle mandolinalardan
milli koyler uyniy bashladilar... Qazandagi Shariq klubiyna bu xezmete
ochen millet isemennan raxmat uqimasqa momkin tugelder", - dip yazdi.
Klubta yazuchilarni,
matbugat eshcheleren, nashirlerne, az bulsa da studentlarni, kursistka
hem urta mekteplerda uquchi yash'lerne, uqituchilarni, prikazchiklarni,
bay ullarin kurerga momkin bulgan.
"Monda tatarning
boringi koyaz kiemende kilgen xatin-qiz hem irler belen berlekte zamanacha
kiengennere de (ukchem chitek, bishmet yaqasi astinnan aq yaqa kigennere),
botenley Yevropacha kiengennere da, uz formasinda kilgen student, gimnazist,
gimnazistkalarni da ochratasing", - dip yazdi jurnalist-yazuchi Ismagil
Ramiev.
Shariq klubiynda yash'ler
mongarchi sharigat qanunnari, qadimcheler tarafinnan qisilip torgan muziyka
sangetene yul acha bashliylar. Klubta muziyka kichelere uzdiruni gadatke
kerteler. Qadimchelerneng "kaefen saqlaw" maqsatinda bu kichelerneng
isemen bashta "Muzika axshami" dip atiylar. Muzikal' kicheneng
repertuariynda ale "Jomga kon", "Gosman pasha" kebek
qadimchelarne da qurqitmasliq isemdege jirlar ochriy. Aqrinlap xaliq jirlari
- "Salqin chishma", "Balamishkin" kebeklerne da repertuarga
kerteler. Qayber kichelerne maxsus raweshte "Jomga kichese"
itep uzdiralar.
Klub saxnasene skripka
hem pianino mene. Shul zamanningpopulyar muziykantlari Gali Zaypin, I.
Kozlov klub saxnasende skripka hem pianinoda tatar koyleren uyniylar.
Qazandagi Kargopol'skiy polqiningtinli orkestri Shariq klubiynda kup tapqirlar
chigishyasiy. Bu orkestrda kapel'meyster bulgan Xaybulkin digón
keshe orkestr ochen bernichó tatar koeneng partiturasin eshli.
Xaybulkin partituralarin eshlegen qayber koelerne tatarlar arasinda "Xaybulkin
marshi" dip atap yortkenner.
1909 yelning bashinnan
klubtagi kichelerneng programmasiynda "berniche torle rus koylere"
kurene bashliy.
Kichelerge pianinoda uynaw ochen maxsus keshe chaqirtalar. Klub eshene
xatin-qizlarni da tartalar. Tatarlar arasinnan oeshtirilgan berenche opera
truppasi chigishlar yasiy (bu truppaning modire Il'yas Axmarov, rejisseri
Sufia Axmarova). S.Axmarova Peterburgta Dramaticheskiy maktapne tamamlap,
bashqala imperator teatriyniyng artistkalariynnan maxsus daresler alip
qaytqan bula.
Shariq klubiyndagi
kup kene muziyka kicheleren Ismagil Axmarov oeshtira. Tajribele uenchilardan
Ismagil Galiakbarov 10 keshelek kechkene gena orkestrga jitakchelek ita.
I.Galiakbarov truppasining chigishlari klubniyng programmasiyna daimi
raweshte kertelep bara. Klubka yoruchelarneng sani arta. Uninchi-unberenche
yellarda inde skripach Ryumin, mandolina ostasi Il'in, pianist hem skripach
Kozlov, G.Zaypin, Bilbin, madam Treyter h.b. her atna diarlek konsertlar
bireler. I. Galiakbarov truppasining sostavi da uzgere.
Tatarlar belen berlekte
bu orkestrda ruslar hem ber rumin uyniy. Programmada inde "ruscha
wa moselmancha" adabi muziykal' kicheler kurene. Bu kichelerde G.Tuqay,
F. Amirxan, K.Baxer, G.Qamal, F.Ageev kebek yazuchilar aktiv qatnashalar.
1911 yelning 21 yanvarenda
"Noviy klub"ta uzdirilgan kichaneng berenche oleshende Tuqay
uz shigir'leren uqiy, ikenche oleshene ise A.A.Varlamski, V.D.Rudaqova-Panfilova
"Payatsi", "Pikovaya dama" operalariynnan arialar
bashqaralar, ruscha hem tatarcha nafis suz soyliler. Shariq klubiyniyng
kichelarende Qazan muzika maktabe uqituchilari Tixomirov konbatish klassikasiyn
skripkada uyniy. Yazuchi, tarjemache Soltan Raxmanqoliy klub saxnesende
shulay uq yesh kurena. Ul "Ashkazar", "Golchachak",
"Madinakay", "Zilayluk", "Jamilabike" koyleren
osta bashqarui belen populyarliq qazana.
Shariq klubiynda G.
Kariev, Kulalaev, F. Latiyypov, Vostokov, Manderfel'd kebek drama artistlari,
muziykantlar, jirchilar berdem programma belen konsertlar bireler. 1911
yelda klub saxnasende inde spektakl'ler quela bashliy. Monda "Xuja
hem prkazchik", "Dacha qaygisi", "Bulek ochen"
h.b. aserler quela. Saxibjamal Gizzatullina-Voljskaya rejisserliygiynda
"Bankrot", Gaisha Teregulova initsiativasi belen xatin-qizlar
kichesene maxsus bagishlap, "Oyat yaki Kuz yashe" aserlere saxnege
quela. Klubtagi qayber spektakl'lerde S. Ramiev uynaganligi da bilgele.
"Sayyar" spektakl'lareneng bik kubese, gomumen, Shariq klubiynda
quela. Misal ochen "Ang" jurnalinda basilgan maqalege merejeget
itik:
"Shariq klubiyna
biel da milli saxnemezge kup xezmetlere tigan "Sayyar" truppasi
alingan. Truppa yaz basina qader klubta kup spektakl'lar birechek.
"Sayyar" truppasinda ataqli artistlaribizdan Gabdulla Kariev,
Mortazin-Imanski afandelarne, utken yeldan birle torle rol'lerde uynap
uzen tanitqan artistkabiyz Golsem xanim Bolgarsqaya hem yaxshi gina uynap
isem alip kile torgan artistkabiyz Mortazina-Imansqaya xanimni, xatin-qiz,
qarchiq rol'lerende ostaliqlari belen taqdir itelgen Bolgarski hem Bayazidskiy
afandelerne, elek te lyubitel'ler belen uynap shohret algan we xazer da
truppada yaxshi gina urin totqan uzbek afandene, utken yel Shariq klubiynda
uyniy bashlap bugen de shaqtiy gina alga kitken Qamal afendene hem "Sayyar"
truppasinda elek uynap ta berer yel kurenmi torgan ometle artistlaribizdan
Mangushev afendene kurebez. Bolardan bashqa "Sayyar" truppasinda
Baykin we Baykina familiale yanga artist we artistka artqan. Bolar her
ikese Astraxan'da lyubitel'ler arasinda we Baquda mashur truppada
uynap tanilgan ometle yash quatlerdender.
Truppada tajribele
artistibiz Gabdulla Kariev afendeneng bului, rejisserliykniyngda shulay
uq artistibiz Mortazin-Imanski afendega tapshirilui biel Shariq klubiynda
spektakl'lerneng tartiple baruina kup ometler tudira. Artistlaribiz saxnege
quelachaq p'yesalarni dikqat belen saylap, sezon echende repertuar bire
alirlar dip kotabez".
Ul gina da tugel,
avtor susi uq maqalede gazeta-jurnallarga qarata da uz fikeren
beldere:
"Milli saxnebezde artist we artistkalariybiyz boten kochleren sarif
itep, manggay tirleren chigarip xezmet iteler. Lakin alarning kursetken
xezmetlere ber de tieshenche bayalenmi. Alarning uynagan p'yesalari we
shul p'yesalarda totqan rol'lere kiregencha tiksherelmi. Bu turida tatar
gazetalariybiyz da salqin qanliliq kursetep wazifalarin utemiler, shularni
yaktirtirliq qalam ahellere bulip ta nigeder bitarafliq kurseteler",
- diele maqalde.
"Sayar"
truppasi 1911-1914 yellarning qishqi sezonnariyn Shariq klubi qarshinda
statsionarda eshli. Xaliq yazmishin, aningah-zarin, qaygi-xasreten, shulardan
qotilirga omtiluin chagildirgan asarler belen "Sayyar" torgan
saen zurraq ungishqazanip kila. Bu - saxnede monga qader algi pozitsiyane
saqlagan komedialerden jitdi dramalarga kucha baruningda ber bilgese bula.
Milletneng bugengese hem kilachagena qagilishli problemalarni dramatik
planda yaktirtu tamashachi igtibarin nigraq tarta barirga yardam ita.
Shushi yuneleshte
ijat itelgan aktual' asarltrneng berse - F.Amirxanning"Yash'ler"
dramasi - maydanga chiga. Amirxan bu dramani 1909 yelda uq yaza. Avtor
p'yesani qul'yazma xalende uk "yash'lerneng bik, xatte artiq yaratqanliqlari",
tizden basilip satuga chigachagi, "ager tiz roxset alip bulsa",
tiz zamanda" aning saxnege da quelachagi turinda duslarina shatlanip
xabar ite. Lakin patsha senzurasi shartlarinda uz chorining ing yaxshi
aserlere yazmishi moni da chitletep utmi. Ul da qat-qat totqarlanip kile,
"Sayyar"de berenche tapqir 1913 yelning 17 sentyabrende gena
quela, Shariq klubiynda teatr sezoni shushi drama belen achila.
A inde 1914-1915 yelgi
sezonni alsaq, "Sayyar" truppasi "Noviy", "Bol'shoy",
"Shariq" klublariynda 25 torle spektakl' bire. Bu uennardan
15 - milli uen, 10 - ruschadan tarjeme uen bulgan. "Sayyar"
uz repertuariyna G. Isxaqining "Mogallime"sen, "Tigezsezler",
F.Sayfineng "Yam'sez tormish", tarjeme itelgen "Shafqat
tutashi", shau-shuga sabap bulgan S. Ramievning "Yasha, Zobayda!"sen
ala. Bu uennar yaxshi uynalip, xaliq qarshinda zur ungishqazanalar. Utken
yelgi sezonda uynalgan "Achliq qushti", "Baxetsez yeget",
"Uynash", "Bulak ochen", "Qizlar shulay qiziq
itteler", "Kemde gaep", "Bezneng zaman", "Tabildiq",
"Artist" spektakl'lere bu sezonda da uynalip, yaxshi gina qabul
iteleler.
"Achliq qushti" spektaklen Shariq klubiynda uynaganda nemes
tarixchisi, etnograf professor Rassum da zur qiziqsinu belen qariy, Ul
teatrni ikenche maktap dip atiy, yashtatar teatriyniyng shundiy ungishlarga
ireshuen kurep shatlana, teatr sangaten tagin da usteru yuneleshende faydali
kingeshler bira, teatrniyng kilechege zur bulachagina ishanich beldere.
Alege qadar teatr
artistlarina benefislar utkeru bik sirek kureneshbula. Bu tartip 1912
yelda gina niqlap urnasha. Benefis ul saxne tormishining uzenchalekle
ber yagi, teatrni propagandaliyy torgan ber chara. Benefis ochen dramaturg
yaki artist uz ostaligin tuliraq kursaterlek aserne sayliy. Asar yaxshi
oeshtirilgan bulsa, benefis saxne keshesen yanga ijat biekleklarena etaruche
ber kochka awerela, matdi yakni nigituga da yardem ite. Benefis her dramaturg,
her artist ochen - oli ijat bayrame. Bu chorda Shariq klubiynda G.Qamal,
G.Kariev, S.Gizzatullina-Voljskaya, V.Mortazin-Imanski, G.Bolgarsqaya,
S.Baykinaga bagishlap utkarelgan benefislarni ana shundiylar ratena kerterga
momkin.
1912 yelning 5 martinda
G.Qariewning "artistliq galamene chiguina bishyel tuluga" bagishlap
yasalgan benefis, maselen, zur ber tantanaga awerela. Uqimishli yash'ler
de, shaharneng olken qartlari da kuplep kile. Bu konne Shariq klubiyna
kergech uk bayramche atmosfera xokem sorganlege kurenep tora. Tamashachiga
"Och xatin belan tormish" hem "Bezneng shaharneng serlare"neng
songgi pardase taqdim itela. Bolarda G.Kariev "botenlay artistliyktan
chigip, qadimchelarneng uzlaren gaudalandera. Qariewning saxnege her chiguinda
tamashachi ani kochle alqishlarga kume".
Spektakl' tamamlangach,
Qazan yash'lere isemennen adres uqila, torle kesheler tarafinnan qimmetle
bulakler birele, S.Gizzatullina-Voljskaya anga altin sagat bulak ita.
Qazanda bu chorda
teatr olkasendage ezlanuler hammese diarlek Shariq klubi tirasende bara.
Uzenchalekle bu kul'tura uzage teatrni ayakqa bastiruda gayat zur rol'
uyniy. Spektakl'larneng kubese shushi klub saxnasenda azrlene hem tamashachi
alar belen berenche tapqir shushinda tanisha. Kup artistlarninguz urinnarin
tabui da shushi klubta eshleu dawerene turi kile.
Shariq klubiynda milli
rejissuraga da niqli nigez salina. Ber urinda toplenep yashau hem eshleu
truppani yaxshiraq oeshtirirga, dramaturglar belen tigizraq bayleneshke
kererge, artistlar belen irkenlebrek eshlarge momkinlek tudira.
Klub administratsiase
rus hem Yevropa klassikasiyn saxnege menderu yuneleshende de eshli. Fatix
Moxammat'yarov klubka ruslarni tartu kireklegen aytep, matbugatqa chiga.
Ruslar hem tatarlarning madaniat olkasende berge eshlaulere yash'larga
axlaq tarbiase biru jahatennan faydasi bulir ide, dip yaza ul.
1913 yelning oktyabrende
klubta kursistkalar, studentlar rus telende "Chamadan tish"
spektaklen quyalar. Bu spektakl' belen klub yanindagi rus drama tugaragene
nigez salina. 1914 yel bashinda shillerning "Maker we maxabbete",
Ostrovskiyniyng "Groza"si shulay uq klub saxnesende quela. Panaev
baqchasi, Kupecheskiy klub, Birja zali, Ermitaj baqchasi, "Noviy
klub" binalarinda shulay uq ruscha-tatarcha kicheler uzdirila.
Klubniyng demokratik
yuneleshtege eshchenlege bashqa sheherlerga de taesir yasiy. Qazan yash'larennan
urnek alip, Peterburgtagi tatar studentlari shundiy kicheler uzdira bashliylar.
Bu kicheler shulay uq tatar-rus yash'lereneng urtaq problemasi belen baetilalar.
Shundiy kichelerneng bersende studentlar Tuqayning "Telanche"sen,
S.Ramievning "Tang waqiti"n uqiylar, Setsarina digan muziyka
belgeche tatar jirlarin jirliy.
Bu klublardagi, baqchalardagi
kul'tura eshleren janlandirip, matbugatta mas'alene qizdirip toruchilar
F.Amirxan, G.Qamal, F.S.Qazanli, F.Moxammad'yarov, K.Baker, F.Ageev, G.Gismati
h.b. bulalar. Demokratik publitsistiqa yash'ler kicheleren xatta ramazan
aening "gadate"na kertalar. Bu ayda Shariq klubi, "Sayyar"
truppalarining eshe aerucha janlana.
Tora-bara Shariq klubi
Qazanga kilgan qunaqlarga kursetu ochen gorurliq obyektina awerele. Anda
qiziqli gina qunaqlar bulip, uzlareneng imzalarin quep, fikerlaren aytep
kiteler. Potsdam universitetiyniyng professori N.Rassum Shariq klubi spektaklende
bula, spektakl'neng echtalegen anga tarjema iteler. 1904 yelgi rus-yapon
kompaniase chorinda admiral Makarov belen berlekte dinggez sugishinda
qatnashqan berenche rang kapitani Qayum Sattarov (Zoya oyaze Aqyeget awili
yegete) Qazanga kilgach shulay uq Shariq klubiyniyng kichesene qunaq itep
chaqirila.
Tatarlar arasinda
tartiple raweshte leksiya uqu eshe Shariq klubiynda bashlanip kita. 1908
yelningn oyabrende Gaynetdin Axmarov anda "Bolgar tarixi" turinda
leksiya uqiy. Leksiya xaliq arasinda zur qiziqsinu uyata, bu turida matbugatta
xabarler basila. Shul uq waqitta Shariq klubiynda utkarelgen leksiyalerden
qanaget'sezlek beldergen maqaleler da yuk tugel. "Yoldiz" gazetasiynda
Karam G. Shariq klubiynda leksiya uqirga keshe tabip bulmaudan zarlangannan
song: "Qazan mogallimnare! Qaya sezneng gayretegez? Hich bulmasa
Orenburg golyamasiynnan urnek alir idegez, Orenburgniyng Xayrulla xazretler
wa Rizaetdin qaziylar kebek kesheler yozlerche xaliq xozurinda faydali
daresler uqip, mengnerche raxmatler aldilar", - dip yaza.
G.Karam xaqlimi song?
Ni ochen Orenburgta leksialer uqu gorlep bara, xaliq kup yorgen waqitta
Qazanda leksiya uqirga da keshe tabip bulmagan? Bu sorauga G.Qamal bik
achiq itep jawap bira: "Berenchedan, Rizaetdin afandeneng botenley
leksiya uqigani yuk. Xayrulla xalfaneng uqigan ber-ike leksiasennen gena
kesheneng belem darajesen yaxshi anglap beterep bulmiy. Ikencheden, uqigan
ochen aqcha tulenmi, kergen xaliqtan da aqcha soralmiy. Bush bulgach,
bayrem konnarde eshte bulmagach, xaliq kup kile".
A Shariq klubi leksialere
xaqinda G.Qamal mene nerse yaza: "Min G.Axmarev tarafinnan uqilgan
"Soembika tarixi"n tinglarga bardim hem "Orenburg leksialere"
ile bundagi leksialer arasindagi aermani chagishtirip qaradim. Bu leksiane
soyleu aldinnan G.Axmarevka bik kup kitaplar aqtarirga, kup aserlerne
qararga, anlarni ber araga jiep, chuplerden archip, saflandirip, natijeleren
chigarganga qader bik kup masheqet'ler kurerge kirak ide. Gaynetdin afande
bu masheqet'lerne, albatte, kurgen hem bashinnan kichergen. Ul kichede
xaliqqa soylegen tarixin barliqqa kiteru ochen boringi yadkarler jamgiatene
agza bulip, nicha yellar tiksheru-ezlanuler belen mashgul bulgan, niqader
iske kitaplar aqtargan, niqader rus tarixlari uqip chiqqan hem shuning
songinda gina oshbu leksiasen soylarge yaraqli darajege kiterep chigargan.
Su xaqinda, hawa xaqinda,
jir asti bayliqlari xaqinda soylegen leksialareneng harqaysisi tirishliq
belen xazerlanuge hem zur chigimnarga moxtaj bulingan leksiader. Shunga
kura de leksiya uqirga telauchelerne bik tiz tabip bulmiydir.
Orenburgta tinglaw
aqchasiz bulganliqtan, eshe yuk keshe hammase kera. Soylangan leksialar
da anglaw ochen tinglauchining maglumatliraq keshe buluin talep itmi.
Shariq klubiyna yoruchelarneng ise waqitlarin aram iteselere kilmi. Alar
Shariq klubiyna aqcha tulep, uzlareneng maglumatlarin arttirirga kilgenner".
1910 yelning aprelenda
matbugatta klub idaraseneng ber iglani basilip chiga: "Oshbu tiz
aralarda Shariq klubi zalinda Gabdulla afande Tukaev xaliq adabiati turisinda
leksiya uqiyachaqtir", - dip xabar itele. Bu - Tuqayning "xaliq
adabiati" isemendege chigishi bula. Matbugat Tuqayning bu chigishina
zur igtibar bira hem bu turida kup kene ungay fikerler aytele.
Tuqay uzenengbu leksiasen
15 mayda Shariq klubiynda uqiy. Shagirneng zamandashi Xuja Badigi mena
nerseler yaza: "Zal shigrim tuli ide. Teoretik material kup bulmasa
da, leksiya minga bik oshadi. Tuqay uzeneng leksiasende xaliq adabiatining
(fol'klorniyng) echtalegen yaxshi uq dores bilgelap birde. Tuqay fol'klorniyng
chin xezmat massasi ijati buluin torle misallar belen achip, shularni
yomgaqlaw urinina jitkech:
- Doresen aytkende xaliq zur ul, kochle ul, dartle ul, mongli ul, adip
ul, shagiyr ul. Ul ale alle nindi qara kochler basqanga kura gena bu kureneshte
yori. Lakin bu xal waqitli gina kilgan awiru kebek gariziy ber xalder,
- dip, xezmat massasina qarata uzeneng gayat qimmatle bayasen birde.
Shulay uq Tuqay fol'klorniyng
madani miras bulu yaginnan ahamiyate mas'alasena da tuqtalip:
- Xaliq jirlarina ahamiyat birerge kirek dip qat-qat aytelde inde. Ni
ochen ahamiyat birerge kirek? Chonki chin xaliq telen, chin xaliq ruxin
bezda tik xaliq jirlarinnan gina tabip bula, - dide ul hem shushining
belen fol'klor materiallariyniyng real' chinbarliqni chagildiruin hem
anda chin xaliq tele, xezmat massasining omet hem telaklere gaudelenuen
achip birde...".
Shariq klubiynda bolardan
tishta kup torle temalarga qiziqli leksiyaler uqila. "Dinner tarixi"
(G.Gafurov), "Bala tarbiase" (F.Ageev) kebek leksiyalerge matbugatta
yugari baya birela. F.Ageev, masalan, uz leksiasenda Yan Amos Komenskiy,
Jan-Jak Russo, Gerbert Spenserlarniyng pedagogik teorialare turinda soyli.
Shariq klubi balalar
arasinda da madani-agartu eshlere bashlap jibargan. Maulid bayramende
balalar kichese yasauni klub uzeneng gadatene kerte. Dores, klub balalar
kichese yasaudan bernindi fayda kurmi, xatta kiresencha zarar kure.
Bu kichelerne Qazan
balalari, alar belen berge ata-analari da zarigip kotep alalar. Bayramnerge
ber ay qala azerlene bashlagannar, shuning natijese bularaq bu kicheler
bik kungelle utken. Balalarni yash'lerene qarap kechkene torkemnerge bulgenner,
her torkemne klub tarafinnan chaqirilgan ber tutashqa tapshirgannar. Ul
tutashbalalarni urinnarina urnashtiru belen ber uk waqitta alarni ber-berse
belen tanishtira torgan da bulgan: "Qarap torasingda Xodaning xikmatlerene,
xayran qalasing, ul tutashlarning barisi da shul uz torkemnerendege balalar
belen duslaship olgergen", - dip yaza "Qoyash", tutashlarni
maqtap.
Shul uq waqitta ruschadan
tarjeme itelgan "Ubirli qarchiq" p'yesasiyniyng quelui belen
bik uk kileshep te betmi. "Bu p'yesa balalar ochen qurqinichraq.
Uzebezneng milli p'yesalariybiyzni quyu kupke ungishliraq bulir ide",
- diele maqalade. Bu kichane F.Ageev oeshtirgan bula. 300ga yaqin sabiylar
aldinda orkestr uyniy, balalarni bieteler. Shul kichede Mar'yam Raxmanqulova
digan sabiy balaning matur jirlawi turinda matbugatta berenche tapqir
F.Amirxan yazip chiga.
Her yelni balalar
kichese utkeru Shariq klubiyniyng gadatene kere. Bu kicheler xaliq tarafinnan
da xuplana, gazeta-jurnallar ise kiche turinda tafsillep yazilgan maqal'lar
urnashtiralar. "Bu kicheneng, bu yanga hem yaxshi bidgat'neng niqader
ruxli, kungelle buluin anglar ochen shul waqit Shariq klubi zalinda bulip,
jielgan balalarning yozlaren kurerga kirek, yuksa moni yazip we soylep
anglatu hich momkin tugel... Ir we qizlardan morakkab bu bala dinggezeneng,
bu chachak don'yasining her uynawina, sikeruena, shatligina qarap toru
- uze zur ber istiraxat, olug sagadat ide", - dip yaza F.Tuktarov.
Mena shulay Shariq
klubiynda daimi raweshte spektakl'lar quygannar, muziykal' kicheler, leksiya
uqular, balalar kichelere oeshtirgannar. A Shariq klubi kitapxanase ise
madani-agartu eshende aerucha zur eshbashqargan.
"Oktyabr' revolyutsiasene
qadar Qazanda bari ber gena tatar kitapxanase bulgan. Ul 1906 yelda achilgan
"Kotepxanai islamia". 1916 yelda islam burjuaziase aning un'yelligin
bilgelep utte. Shushi un yelda kitaplar sani 3500ge jitte. 1906 yelda
kitapxanaga yoruchelar sani 13000 bulsa, 1915 yelda bu san 22000 ga jitte.
Oktyabr'ga qadar tatar awillarinda bernindi kul'tura-agartu eshlere alip
barilmagan, shul isepten kitapxaneler da bulmagan. Bulgan qadarese mulla
yortinda saqlangan". Bu yullarning avtori xaqlimi song?
1906 yelda achilgan
"Kotepxanai islamia"dan tish Qazanda tagin Alafuzov fabrikasiynda
eshleuche tatar eshchelere kitapxanase; G.Sharafneng 1916 yelda achilgan
rus-tatar kitapxanase hem uqu zali; Moselman komiteti kitapxanase hem,
albette, tatar yash'lareneng magrifat uchagi bulgan Shariq klubi kitapxanase.
Shulay uq uqu yortlarindagi kitapxanelerne de onitirga yaramiy. Qazandagi
unlap maktap, unlap medresede torle ir-yeget hem xatin-qizlar uqiy torgan
uchilish chelarda kitaplar kup saqlangan.
Shariq klubi kitapxanasene kilgende ise, anda 494 torle kitap bulip, 18
torle gazeta we jurnallar alingani maglum.
Shariq klubiyn bu
kitapxanadan bashqa kuz aldina kiterep bulmas ide. 1908 yel ochen kitapxana
komissiasena G.Axmarev, Idris Xamidi; 1909 - Idris Xamidi, Ismagil Karimov;
1910 - G.Axmarev, G.Raxmatullin; 1912 - I.Xamidi, M.Korbangaliev, G.Raxmatullinnar
kergenner.
Kitapxana eshende
qayber sannar kiteru qiziqli bulir. (sannar 1910 yel ochen birele).
1910 yelda 10 torle gazeta we jurnallar alina. Kitapxanada tatarcha kitaplardan
tish torkicha hem ruscha torle fannarden hem adipler asarlerennen 643
dana kitap bula. Agzalar telagan gazeta, kitap yaki jurnallarni (kitapxana
komissiase yaki yazuchi arqili alip) yortlarina alip kitep faydalana algannar.
1910 yelda 110 keshe
550 dana kitap, gazeta hem jurnal alip faydalangannar. Shul uq waqit echende
kitapxanaga kerep gazeta, jurnal we kitaplar uqip faydalanuchilarning
sani 5300ga jitkan.
Shariq klubi yeldan-yel
uzeneng eshen janlandira bara. Shuning belen de ul patsha administratsiasen
shikka toshere. Klubniyng eshchenlege yasheren kuzetu astina alina. Jandarmeriaga
klubtagi kichelerneng echtalege, programmasi turinda agentura maglumatlari
kilep kera. 1911 yelning 30 aprelende klub saxnasenda Qamil Motiygiy deklamatsialar
uqiy, boten ber programma belen chigishyasiy. Uzeneng kupletlariynda ul
demokratik xarakatka ayak chalgan qadimche Ishmi ishanni tanqit ite hem
"xaliqning sabirligi xazer tuldi, ani agizirga waqit" digan
fiker utkere. Bu programma xokumat organnarining igtibarin jalep ite.
Shariq klubiyniyng eshchanlege janlanu turinda jandarmeriaga xabar ite.
"Bu eshka F.Amirxanov, G.Qolaxmatov, Garay hem Bariy Xasanovlar,
Gaziz hem Qadiyr Gobaydullinnar totindi. Alar Shariq klubiyn moselman
yash'lareneng uzek punktiyna aylendererge teliler", - digan dokument
terkele.
1914 yelning 18 oktyabrenda
klub agzalarining gomumi jielishi bulip, anda starshinalar soveti hem
revkomissia saylana. Jandarmeria starshinalar sovetiyna kupchelek tawishbelen
uzgan G.Qolaxmatov, F. Ageev, G.Qamal, G.Sharaf, A.Xasanov h.b. keshelarneng
isemnerene igtibar ite hem klub eshchenlegen niqli kuzetu astina ala.
Dores, starshinalar soveti sotsial' hem ideologia yaginnan bik chuar bula.
G.Qolaxmetov, G.Qamallar belen berretten monda Qazanning ere kupetslari,
zavod-fabrika xujalari da utira. Alar saxnede arzanli kolke, mazakne yakliylar.
Demokratik kul'tura tarafdarlari gazeta-jurnallarda tatar baylarining
sangat'ne bolay pichratirga tirishularin qati tanqit iteler.
Ber yaktan jandarmeria,
ikenche yaktan klub echende bargan uzgareshler 1913 yellardan Shariq klubi
eshchenlegeneng berniqadar kimi toshuene sabep bula. Shushi yellarda gazeta-jurnallarda
basilgan maqaleler bezge moning sabeben achiqlarga yardem iter. Tatarlarning
milli hem ijtimagi tormishina taesire gayat kup bulgan Shariq klubiyniyng
zur gina binasi (fatiri), rus hem tatar adabiyati belen tuli kitapxanase,
teatr hem konsert ochen sexne bului alda aytelep utelgen ide. Klubniyng
az waqit echende niq ayakqa basuin, albette, klub starostalari tirishligi
belen bayle bula.
Esh shulay jayli gina
barganda kungelsez waqiygalar kilep chiga. Eshneng bashi, klubniyng eshen
uz qullarina algan bernich agzaning, gomumi majles qararinnan bashqa,
jay kone klubni Shveysariage ("Shveysaria" - Qazan sheherendege
xazerge M. Gor'ki isemendege medeniat hem yal parki) kucherularennan bashlana.
"Gomuman, klubniyng kubrak loto ueni yaki bashqa torle uennar belen
gena yasheulere herkemge maglumder. Bezneng Shariq klubi da loto arqasinda
gina matdi yaktan aqsamiycha kila ide. Songgi sezonda aning eshen herkemne
kanagat'landererlek, yaxshi dierge momkin ide. Biel, ni sabap belender,
Shariq klubiyndagi loto barabani bozilgan. Aning eshlawende zur yalgishliq
hem tartipsezlekler kurene bashlagan.
Bu tartipsezlekler
"Shveysaria" baqchasina klubka yoruche xaliq arasinda torle
janjallar hem protestlarga sabap bulgan, Qazanning yugari dairelerene
andagi tartipsezlekler, albette, oshamagan hem loto uenin tuqtatqannar.
ostan gena qaraganda bu, albette, ber de alle nindi is kitarlek eshtugel
shikelle toela. Loto ueni tuqtatilgan iken, annan milletke ni zarar kile?
Lakin topten uylaganda,
mas'alaneng tamiri tirenrekke kitkenlege anglashila. Loto ueni Shariq
klubiyna matdi yaktan niq yardem kursetken. Klubniyng spektakl'lerden
hem kichelerden fayda itep kilgenlege bilgele. Qazandagi bu klub monga
qadar milli tormishibizning bik zur tarmaqlarinnan ide. "Sayyar"
truppasi berniche yellardan birle Shariq klubi divarlari echende jili
gina oya yasap algan, qish buencha tatarcha spektakl'lar dawam ite, matdi
yaktan taemin itelgen bulganga kure, truppa yaxshi gina ber jayga quelip,
tarakqiga taba yul totip bara ide. Qazan xalqi da teatrga yaxshi gina
oyranep kile, spektakl' konnerne klub zali hichberwaqit bush bulmiy.A
xazer? Xazer klub kechkene kvartiraga kuche. Spektakl'ler, kicheler, leksiyaler
urinina klubniyng bari kitapxanase achiq qala".
Bu eshlerde kem gaeple
song? Avtor, yagni G.Raxim bu sorauga da uzenche jawap bira: "Uylap
qaraganda chin gaep bezneng gomumi tormishqa igtibarsizligibiz, bezneng
esh belmewebezde, bezneng milli eshlerge salqin qarawibizda. Shariq klubi
bik kup mas'alalar arasinnan berse gena. Milli xarakatebezneng bu yam'sez
yaklari tormishibizning kup turilarinda bezga zarar itep kila. Fiker yortep
qaragiz: herqayda, hamma milli mas'alarebezde, jamgiate xayrialarebezde
bulsin, shul uq xal kurenmime?
Eshne jayga quya belmewebez
herwaqit eshebezge arqili toshe tugelme? Bu chinlap ta uylanirliq mas'ala.
Qazandagi Shariq klubi, iseme yanga gina tatar don'yasina tanilip kilgan
waqitta, Ufada, Orenburgta Shariq klubiyna oxshash tatar klublari achilirga
torgan ber zamanda, bari tik uzebezneng jiteshmaganlegebez arqasinda gina
shundiy ahamiatle madaniat uchagining yugalirga torui bik ayanich".
Klub eshena qarata
tanqit maqalalare gazeta-jurnallarda shaqtiy basila. Shariq klubi majleslarendege
tartipsezlek, gomumi milli ber faydani anglamiycha yuk-barga suz korashterep
utirular gazeta uquchilarin da bik borchiy. "Shariq klubi 22 giynwarda
bulgan majleste artistlarin Peterburgqa jibarerga buldi. Albette, "Peterburg
jamgiate xayriase" bik shatlanip, Shariq klubiyna shundiy milli,
yaxshi mogamalase ochen kup raxmat iter. Lakin ul belse ide, shul "yaxshi
mogamalaneng" nindi zur moshkel, niqadar shau-shulardan songgina,
kochka-kochka gena kilenganlegen! Keshe eshen keshe belmi bit, tishi yaltirawiqli,
yoze kolach bulsa, ani shat kungelle, yaxshi keshe diler, aning eche tuli
ut ikanlegen belmiler bit. Artistlarni Peterburgqa jibarep Shariq klubi
yaxshi atli buldi, a boten awirliq artistlar ostena awip qaldi. Chonki
bichara artistlar monda ala torgan 400 sumnarin da ala almiylar, tagi
qaytqach 5-6 spektakl' bushlay da uynap bireler!
Shariq klubi mesken
artistlarni satliq grammofon diep uyliy axrisi: kirak bulsa uze uynata,
bulmasa arendaga da bira.
Tuzegez bichara artistlar,
tuzegez. Sezneng qart iptashlaregezne Yelizaweta patsha zamaninda qamchi
belen qiynap ta uynatqannar ale. Ale, baxetegezge qarshi, Shariq klubiynda
qamchili ishannar, iserek starshinalar yuk".
Yazuchi hem publitsist
Shahit Axmadiev ise Shariq klubiyniyng hichkemne qanagat'landera almawi
turinda yazip chiga. Klubniyng yarminke waqitinda yaise bashqacha aqcha
jiyar ochen achilgan yortlar qiafatenda buluina borchila. "Anda kilgen
kesheneng yali kuzde totilmiy, nichek bulsa da aqcha gina kup jiyarga
kirak. Spektakl' bulsa, xaliq paroxodlarning durtenche klassiyna toyalgan
kebek tula, tigila da nichek qotilip, ichqinip kituen gena tuzemsezlek
belen kote. Uringa utirsang, chigar, chiqsang, kerer xal yuk; zal, saxne
ungaysiz yasalgan; agar qalin gina gaudale ber par kilep kerse, saxna
botenley qaplana.
Klubniyng bu xale
ziyali irler we tarbiale xanimnaribizning kaefena ber de oshamadi. Alar
Shariq klubiyna bik shiklanep kena yori bashladilar. Chonki alarning telaklare
bashqa, alarda goluwiat bar; alarning yal ite torgan urinnari da at sarae
yaki, berau aytmeshli, tawiq ketage shikelle Shariq klubi bulmasqa tiesh.
Klub taesis itudan aqcha jiyu maqsat itelmi, herwaqit klublar zarar itep
kileler, kupme doxodi bulsa, shulqadar aning zinnaten, qaderen gena arttiralar.
Momkin bulsa burichqa da kereler. Her eshneng bashinda uz ahle bulirga
tiesh shul". Sh.Axmadiev klub bashinda toruchi starshinalarga da
niq qina elakterep ala.
"Bezneng klub
waq saudagerler, ber taqim prikazchiklar we gomuman diarlek sanaig nafisaga
qimmat quya belmi torganraq ahel qulindadir. Saudager ni eshlese de, matdi
fayda itune, "tien"nerne kuzde tota. Shariq klubi starshinalarining
kubese isem gena tagip, ber tienlek xezmat kursetmiler, uzleklarennan
kursaterga salaxiatlare da yuk. Agar shul bina shul qiafatta dawam itse,
ziyalilaribizni tamam bizdererbez. "Sayyar" truppasiningda,
agar tagin shul balaganga kilep kersa, tamam qizigi kitar".
Sh. Axmadiev shul
raweshte Shariq klubi eshchanlegen botenley yukqa chigarip tashliy. Dores,
avtor suzlerende oleshche xaqliq bar. Misalga, klub binasining qisan bului.
Bu xaqta gazeta-jurnallarda basilgan maqalalarda da aytela. Lakin klub
eshende bari tik ungishsizliqlar gina kuru da dores bulmas ide. Tatar
xalqining kup kena kurenekle shaxeslareneng klub eshchenlegen yugari bayalaulare
bezge bilgele.
Meselen, G.Isxaqi
1913 yelda uzeneng tugan yagi Chistayga qaytip barishliy, Qazanga kera
hem Shariq klubiynda qunaq bula. "Konsertta uynagan skripkachi Gali
Zaypin afandeneng milli koylerne osta uynawi hem 12 yash'lek Fatima tutashning
milli jirlaribizni jirlawi Gayaz afandega bik oshadi", - dip yaza
G.Il'yas. Shariq klubi eshchanlegennan G.Isxaqi bik qanagat qala.
Shariq klubi agzalari
arasinda irler belen berga xatin-qizlarningda bului ul zaman ochen yangaliq
bula. "Ahamiatle bulgan ber waqiyga - Shariq klubi nizamnamaseneng
(ustav) agzaga gaid maddaseneng tagdileder. Iske nizamnamada tik irler
klubka agza itep yazila ideler. Yanga nizamnama mojibencha, xatinnar da
Shariq klubi agzasi bula alachaq", - dip yaza F.Amirxan.
1914 yelning 19 iyulenda
bashlangan Berenche botendon'ya sugishi ilga, bik kup xaliqlarga torle
yaklap zur ziyan kiterde. Yaxshi gina eshlap kilgan Shariq klubiyn tagin
da kingaytu turinda suz bargan ber chorda, 1915 yel bashinda klub xarbi
lazaretka aylnderele, anda yaralilar dawalana. Amma, shunga da qa, klub
uzeneng eshen 1917 yelga qadar dawam ite.
XX yoz bashi tatar
demokratik kul'turasiyniyng qaysi gina tarmagina qagilma, Shariq klubiyniyng
bu olkadege faydali eshchanlegen kuraseng. Aning eshchanlege turidan-turi
G.Tuqay, G.Qamal, G.Qolaxmetov, F.Amirxan, F.Ageev, A.Xasani kebek demokrat
yash'lar belen bayle buldi hem shunga kure adabiatibiz, kul'turabiyz tarixinda
bu klub sizelerlek ez qaldirdi.
Shariq klubiyn oeshtiruga
zur oleshkertken hem aning raise bulip torgan Ibrahim Teregulov, klubniyng
daimi agzalari hem shul uq waqitta torle komissiya raislare: G.Axmarev,
Idris Xamidi (kitapxana hem leksiya komissialare); Gabdraxman Raxmatullin,
Axmatgaray Xasanov, Ibrahim Yakubov (teatr), Saqir Apanaev, Gabdulla
Yuniysov. Shushi komissialarneng tirishligi natijasenda Shariq klubiynda
her yelni yangadan-yanga spektakl'lar uynalgan, leksiya uqular oeshtirilgan,
muziyka kichelere uzdirilgan.
Klub eshena telche
Moxetdin Korbangaliev, yazuchilardan Galiasqar Qamal, Gafur Qolaxmetov,
Fatix Sayfi, nashir hem jurnalistlardan Gabdraxman Karam, Amin Mostafin,
Axmat Urmancheev, Garay Xasani, Giyyl'metdin Sharaf, Shihab Axmarov yaqinnan
qatnashalar.
Momkinleklere chiklengan
buluina qaramastan, Shariq klubi uz zamaninda tatar demokratik yash'lere
xarakatende ungay rol' uyniy. Progressiv yashlarneng oeshqan toste iskelekke,
fanatizmga qarshi xarakat itulareneng markaze - uzage bulip kile, tatar
tamashachisina estetik tarbia biruda ber maktap wazifasin uti hem niche
yellardan birle il gizep yorgen "Sayyar" truppasin ber noqtaga
jiya, klubniyng darajesena kure yaxshi gina xezmat xaqi birep her atnada
spektakl'ler quyarga momkinlek tudira.
Qazanda bu chorda
teatr olkasendege ezlenuler hammase diarlek Shariq klubi tirasende bara.
Uzenchalekle bu kul'tura uzage teatrni ayakqa bastiruda gayat zur rol'
uyniy. Spektakl'larneng kubese shushi klub saxnasende azerlene hem tamashachi
alar belen berenche tapqir shushinda tanisha. Kup artistlarninguz urinnarin
tabui da shushi klubta eshleu dawerene turi kile.
Shariq klubiynda milli
rejissuraga da niqli nigez salina. Ber urinda toplenep yasheu truppani
yaxshiraq oeshtirirga, dramaturglar belen tigizraq bayleneshke kererge,
artistlar belen irkenlebrek eshlerge momkinlek tudira.
Tatarlar arasinda
leksiya uqu eshe Shariq klubiynda bashlanip kite. G.Axmerovning "Bolgar
tarixi", G.Tuqayning "Xaliq adabiati", S.Maksudiniyng "Dinia
nazarate eshchanlegen uzgartep qoru", G.Gafurovning "Dinnar
tarixi", F.Ageevning "Bala tarbiase" kebek leksiyalerene
matbugatta yugari baya birela.
Shariq klubiyniyng
ahamiate Qazan belen gena chiklenmi, albette. Waqitlar uzu belen tatarlar
yashegen torle tobeklerde Qazandagi klub urnegende, ber-ber artli yanga
madani-agartu jamgiat'lare barliqqa kile: Sankt-Peterburgta Nashre magarif
(1908 yel) hem moselmannar arasinda iqtisadiy belemner taratu jamgiat'lare
(1915 yel), Revel' [Tallinn] seherende - Tatar klubi (1909 yel),
Tomsk gubernasi Qainsk oyazendage Tatarski poselqinda - Tatar kommersia
klubi (1911 yel), Meskeude - Rusia moselmannarining tarixin, adabiatin,
konkuresh hem axlaqlarin oyranu jamgiate (1914 yel), Orenburgta - Orenburg
moselman muziyka hem drama jamgiate (1916 yel), Saratovta - Nashre magarif
jamgiate (1916 yel) h.b.
Bu hem biredege isemnere
atalmagan bashqa madani-agartu oeshmalar arasinda Shariq klubi berenchelerden
hem ing ozaq natijele eshleucce oeshma ide.
|